En negro contra a violencia, unha experiencia social transmedia

19 Xaneiro 2018

Vivimos nunha sociedade interconectada aínda que, paradoxalmente, cada día máis solitaria. O noso rol ante os medios cambiou, xa non somos só consumidores senón prosumers (consumidores e produtores ao mesmo tempo), e movémonos, ou fluímos, buscamos nodos para saltar de concepto a concepto, mesturando calquera morfoloxía: documentos, arquivos, gráficos, iconas, sons e audiovisuais; todo o enlazamos construíndo un novo mundo ou hipermedia. Somos, como definiu Zygmunt Bauman no seu libro Modernidad Liquida (2002), ‘unha sociedade líquida’.

Segundo o filósofo, unha das características que define a sociedade actual é o individualismo, responsable de marcar as nosas relacións e facelas precarias, transitorias e volátiles, pasamos da sociedade ‘sólida’ –estable e repetitiva– a unha sociedade líquida que se despraza con facilidade. Bauman exemplifica con esta metáfora a identidade social que se adapta á transformación que sufriu a produción industrial fordista para converterse no sistema actual, onde prima a desregulación, a flexibilización e a liberalización dos mercados. Para sobrevivir a este desafío, onde todo se move e desprázase, necesitamos atopar grupos que nos arroupen, unha comunidade que nos procure una certa seguridade, ademais de cubrir a necesidade de pertenza, e de diferenza, a outras comunidades, aínda que ao mesmo tempo, estas redes, como sabemos, réstannos liberdade. Neste contexto, xorden, as narrativas transmedia que nun principio se relacionaban case exclusivamente coas franquías cinematográficas, de ficción, pero que neste momento están a utilizarse en diferentes ámbitos.

Narrativas Transmedia (NT)

A primeira vez que se falou de « transmedia» foi nos anos noventa, Marsha Kinder defendía que «a intertextualidad transmedia traballa para posicionar aos consumidores como poderosos actores que rexeitan a manipulación comercial». Unha idea que non se desenvolveu ata unha década máis tarde, cando Henry Jenkins escribiu o artigo Convergence? I diverge (2001) onde desenvolveu o concepto de transmedia storytelling, «un modelo narrativo construído a partir de contidos distintos en plataformas diferentes aínda que relacionadas entre si». A partir dese momento, o concepto foise perfilando e concretando no seu significado, aínda que existen diferentes opinións á hora de definir un proxecto transmedia, todas están de acordo en que se trata dunha expansión narrativa a través de varios medios e onde é imprescindible a colaboración do público nese proceso expansivo. Esta última característica é, basicamente, a que a diferenza doutros conceptos cos que ás veces se confunden, como cros-media ou multiplataforma, producións integradas que discorren por varios medios, ou soportes, pero que non contemplan a interactividade co público.

Como dicía, as NT desenvolvéronse especialmente no mundo da ficción, pero actualmente están a adquirir relevancia noutros campos como son, o xornalismo, a publicidade, a política, a arte e sobre todo no xénero documental que ve as NT como unha ferramenta moi útil tanto para alcanzar unha maior exploración, como á hora de ofrecer entretemento cunha lectura non lineal.

Aínda que ao falar de NT non podemos entrar a categorizar de forma xenérica segundo as clases establecidas tradicionalmente, posto que as NT tenden a ser híbridos; poden ser ficción, documental, xogo, publicidade, ou todo á vez. Tampouco son lineais (non empezan nun punto e terminan noutro xa decidido de antemán pola persoa, ou persoas, que o crean) as NT abren portas que non sabes onde poden levarche, e mesmo tenden a non pecharse. No caso de En negro contra as violencias, podemos falar dun híbrido entre publicidade e activismo social que se xerou a partir dunha campaña de sensibilización social contra as violencias machistas, hai dous anos, en Santiago de Compostela.

En negro contra as violencias

Segundo un recente informe da ONU a violencia de xénero convertéronse na principal causa de morte das mulleres, de entre 15 e 44 anos, no mundo, e algúns estudos demostran que ata o 70 por cento das mulleres experimentaron violencia física e/ou sexual por parte dun compañeiro sentimental durante a súa vida[1]. Só en España, nos últimos quince anos, foron asasinadas pretode 800 mulleres e no que vai de ano xa se confirmaron 46 casos[2]. En resposta a esta realidade, xorde, no 2015, en Santiago, Compostela en Negro. Unha iniciativa local que consistiu en convidar os comercios a que cubrisen de negro os escaparates da cidade, ese ano implicáronse preto de 300 establecementos comerciais, ademais de varias institucións. Dada a repercusión mediática e cidadá que tivo a iniciativa, xurdiu a necesidade de expandila, sumándose no 2016 quince concellos galegos máis. Así nace o proxecto En negro contra as violencias, coa implicación de preto de tres mil establecementos e axentes sociais, e moitísimas máis persoas que se involucraron nunha acción que como bóla de neve seguiu crecendo e este ano levou a 75 concellos a cubrir de negro os escaparates e as xanelas das casas.

Esta acción expandiuse por diferentes plataformas, –tanto online, como offline– e foi posible, entre outros factores, porque os materiais deseñados pódense descargar desde a web, o que lle permite á cidadanía facer súa a campaña, aumentando e expandindo os contidos. Aínda que por suposto, non todo flúe de forma espontánea e é necesaria o labor de moitas persoas implicadas na coordinación, organización, produción e distribución dos diferentes materiais. A clave está en que, a diferenza dunha campaña clásica, promove a participación e xera novos contidos que retroalimentan, á súa vez, a acción.

O punto forte do proxecto, e onde as narrativas se expanden de forma máis espontánea, seguen sendo os establecementos comerciais. Pídeselles que cubran de negro os escaparates e que utilicen algún elemento da campaña, para o que se deseñou material específico; a partir de aí, crean os seus propios relatos. Pero ademais destes locais, e como en case todas as NT, un dos ámbitos onde máis accións se xeran é na contorna educativa. Conciente diso, #deseñar un xogo de roles, onde por medio de caretas e ‘bocadillos’ se propón cuestionar o discurso hexemónico e localizar os micromachismos instalados entre as prácticas cotiás. Niso mesmo incide o anuncio ‘E ti que farias?’, un experimento social que quere facer pensar sobre o papel que todas as persoas temos que asumir ante o acoso que en calquera momento pode xurdir ao noso ao redor, nel preguntámonos como responder socialmente –e individualmente– ás violencias machistas?

A campaña, aínda que comezou o 15 de novembro coa sinatura do protocolo, en Santiago de Compostela, dos setenta e cinco concellos adheridos, concentrouse entre o 23 e o 26 de novembro, organizándose centos de actividades e unha acción conxunta, o venres 24 ás 12:30 h, leuse un manifesto en todos os concellos que participaron.

De cara ao futuro, o proxecto pretende ir máis aló e tecer redes entre os concellos, como institucións próximas á cidadanía, e impulsar que esta acción se constitúa en plataforma permanente. Esta proposta comezouse a formular na reunión mantida en Bruxelas, onde unha representación de En negro contra a violencia presentou a acción á comisión de Dereitos da Muller e Igualdade de Xénero ( FEMM) do Parlamento Europeo.

Conclusións

Actualmente, a converxencia de medios permítelle á cidadanía converterse en participantes activos dos contidos que se difunden. Relatos e accións que non se basean, do mesmo xeito que neste proxecto, simplemente nas redes sociais, senón que combinan, de forma eficaz, o contacto físico, real, co virtual, tanto utilizando internet como ferramenta de conexión, coordinación e difusión, como por medio de talleres ou accións na rúa, valéndose do contacto persoal para conseguir unha maior repercusión e cohesión. Así mesmo percibimos a importancia de implicar o ámbito educativo pola súa significación como transmisor de coñecemento e pola súa facilidade en utilizar ferramentas, como o vídeo e a fotografía, que axudan á expansión de contidos.

Por último, constatamos que ante un problema tan grave como é a violencia machista, a xente ten algo que dicir e quere ser escoitada, polo que as NT móstranse como unha ferramenta facilitadora para o debate e a denuncia, onde a cidadanía adquire información e empoderamiento. En consecuencia, podemos dicir que as NT son un mecanismo eficaz para o activismo e poden contribuír ao cambio social. A cocreación e a participación permite darlle forma a un imaxinario social que poida enfrontarse ao discurso hexemónico.